فعالیت های هسته ای قبل از انقلاب اسلامی

همکاری های هسته ای ایران و آمریکا

اولین تلاش های ایران برای دستیابی به فناوری هسته ای به دهۀ 1950 میلادی بازمی گردد. نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته ای ترغیب و این فناوری را به ایران منتقل کرد (ایالات متحده آمریکا)، نخستین مخالف جدی امروز ایران در تحقق فعالیت های هسته ای آن می باشد. اولین قدم جدی در زمینۀ استفاده از علوم و فناوری هسته ای در ایران در سال 1335 (1956) برداشته شد. در 14 اسفند 1335 (5 مارس 1957) موافقت نامۀ همکاری بین دولت ایالات متحدة آمریکا و دولت ایران راجع به استفاده های غیرنظامی از انرژی اتمی امضاء گردید. این موافقت نامه که از طرف دولت ایالات متحدة آمریکا رئیس کمیسیون انرژی اتمی این کشور آن را امضاء نمود، مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده است. این موافقت نامه در تاریخ دوازدهم بهمن ماه 1337 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. طبق مادۀ 3 این موافقت نامه، طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله خواهند نمود:

• طرح، ساختمان، کار کردن رآکتورهای تحقیقاتی و به کار بردن آن ها به شکل وسائل تحقیقاتی توسعه و مهندسی و در معالجات رادیوتراپی.
• مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به کار کردن و استفاده از رآکتورهای تحقیقاتی.
• استفاده از ایزوتوپ های رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکی و زیست شناسی، معالجات رادیوتراپی، کشاورزی و صنعتی.

طبق این موافقت نامه، کمیسیون انرژی اتمی آمریکا اورانیومی را که دارای مقدار زیاد ایزوتوپ یو 235 (U-235) است به هر مقدار که به عنوان سوخت بدوی و علی البدل در به کار انداختن رآکتور تحقیقاتی لازم باشد، به دولت ایران واگذار خواهد نمود. کمیسیون همچنین مواد مورد لزوم ساختمان و کار کردن رآکتورهای تحقیقاتی در ایران را چنان چه در دسترس داشته باشد و تهیة آن در بازار میسر نباشد، به دولت ایران یا به اشخاص تحت اختیار قانونی آن فروخته یا به اجاره واگذار خواهد نمود. 
طبق مادۀ 10 این موافقت نامه نیز طرفین انتظار خود را این گونه بیان داشتند که این موافقت نامه بدوی، به جلب همکاری بیشتری در راه توسعۀ ایجاد طرح و ساختن و به کار انداختن رآکتورهای مولد نیرو منتهی گردد. بدین مناسبت، طرفین راجع به امکان انعقاد یک موافقت نامة دیگر به منظور همکاری در مورد تولید نیرو از انرژی اتم در ایران، گاه به گاه با یکدیگر مشورت خواهند نمود. 
این موافقت نامه برای بار اول در تاریخ 18 خرداد ماه 1343 (8 ژوئن 1964) در واشنگتن مورد اصلاح طرفین قرار گرفت که در مورخ 29/9/1345 نیز به تصویب مجلس شورای ملی رسید. متن اصلاحیۀ دوم نیز 18 مارس 1969 در واشنگتن به امضای طرفین رسید و در 19 تیرماه 1348 نیز به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
به موازات موافقت نامۀ همکاری هسته ای بین ایران و آمریکا، انستیتو علوم هسته ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو بود از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش هسته ای پایه گذاری نمود. چندی بعد در سال 1337 به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک رآکتور اتمی در دستورکار دولت قرار گرفت و تصویب گردید. در همین راستا آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک رآکتور اتمی به ایران داد. عملیات ساختمانی رآکتور دانشگاه تهران در 1340 آغاز و در آبان ماه 1346 آمادۀ کار گردید و عملاً مورد بهره برداری قرار گرفت. ظرفیت این رآکتور 5 مگاوات بود و با پنج ممیز پانصد و هشتاد و چهار هزارم کیلوگرم سوخت اورانیوم بسیار غنی شدۀ 93 درصد که تا سال 1357 از طرف آمریکا تأمین می گردید، کار می کرد. ایجاد رآکتور اتمی دانشگاه تهران نقطه آغاز مهمی در زمینه فعالیت های هسته ای ایران محسوب می شود و عملاً در طول ساخت این رآکتور که بعضاً کارشناسان ایرانی نیز در فرایند آن حضور داشتند، تحول مثبتی در زمینه ایجاد صنایع هسته ای در کشور صورت گرفت. در کنار این اقدام، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول های داغ را جهت جداسازی پلوتونیوم در اختیار ایران قرار داد. 
ایران و آمریکا در سال 1974 نسبت به ایجاد یک کمیسیون مشترک با نیت تقویت همکاری در همۀ زمینه ها از جمله همکاری در زمینۀ علوم هسته ای به خصوص تولید انرژی هسته ای توافق نمودند. در همین زمان، قراردادی مقدماتی امضا شد که بر مبنای آن مقرر شد دولت آمریکا سوخت غنی شده برای رآکتورهای هسته ای قدرت را که قرار بود از جانب آمریکا برای ایران ساخته شود، فراهم نماید. همچنین بر اساس توافق به عمل آمده پیشنهاد شد که همکاری های هسته ای بین ایران و آمریکا به عنوان بخشی از برنامۀ کمیسیون مشترک ایران و آمریکا بوده و انرژی هسته ای تحت سرپرستی ادارۀ تحقیقات و توسعۀ انرژی آمریکا قرار گیرد. در سال 1975 هوشنگ انصاری، وزیر امور اقتصاد و دارائی ایران، و وزیر امور خارجۀ آمریکا یک قرارداد گستردۀ اقتصادی که شامل فروش 8 رآکتور به ارزش شش ممیز چهار میلیارد دلار به ایران بود را امضاء کردند. کمیسیون انرژی اتمی آمریکا موافقت کرد که یک رآکتور آب سبک به ظرفیت 1200 مگاوات همراه با سوخت آن به ایران فروخته شود و همچنین، یک قرارداد اولیه برای تأمین سوخت مربوط به رآکتورهای دیگر ایران نیز امضاء شد. هنری کیسینجر، وزیر امور خارجۀ وقت آمریکا، طی ملاقاتی با اعضای کمیسیون مشترک ایران و آمریکا اعلام کرد که ایران علاقمند است حداقل 4 رآکتور برق همراه با کارخانجات آب شیرین کن توسط آمریکا در ایران ساخته شود. در ضمن، مقامات ایران سعی می کردند که رضایت آمریکا را در مورد ساخت مؤسسات بازفرآوری در ایران به دست آورند. متعاقب آن، ایران اعلام کرد که حاضر است به میزان دو ممیز هفتاد و پنج میلیارد دلار در یک کارخانۀ خصوصی غنی سازی در آمریکا سرمایه گذاری نماید. پس از انتخاب کارتر به ریاست جمهوری آمریکا، مذاکرات وی با شاه ایران باعث گردید تا مسائل باقی مانده جهت رسیدن به یک موافقت نامۀ جدید برای همکاری های هسته ای حل شود. 
با اقدام به دنبال موافقت نامۀ آمریکا و ایران در خصوص همکاری های فنی که در 4 مارس 1975 منعقد شد ، سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت انرژی آمریکا موافقت نامه ای را درخصوص آموزش پرسنل ایرانی در زمینة علوم و مهندسی هسته ای امضاء کردند. طرفین طبق این موافقت نامه تصمیم گرفتند در زمینة آموزش پرسنل مرکز فن آوری هسته ای اصفهان (ENTEC ) در حوزة برخی موضوعات منتخب در مهندسی و علوم هسته ای همکاری نمایند. طبق مادۀ 3 این موافقت نامه، حوزه های موضوعی برنامة آموزشی شامل علوم و فن آوری مناسب با این نیازها مشخص شده است: طراحی و مهندسی رآکتور، ادارۀ (بهره برداری) رآکتور، ایمنی رآکتور، پردازش داده ها، فیزیک نوترون تجربی، علوم زیست محیطی، مواد رآکتور، الکترونیک و به کارگیری ابزار، ادارۀ سلول های داغ، زباله های رادیواکتیو و مصرف آن ها، رسوب زدایی هسته ای، فن آوری سدیم، ادارۀ آزمایشگاه عمومی.
در سال 1355 (1976) همچنین 5 قرارداد مرتبط با هم با شرکت آمریکایی جنرال اتمیک منعقد گردید:

• طبق قرارداد شمارۀ 1، شرکت مزبور متعهد بود تا ابزار و قطعات لازم برای تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران را مشتمل بر ابزار و متعلقات رآکتور و سوخت هسته ای تحویل دهد.
• موضوع قرارداد شمارۀ 2، خدمات طراحی جهت تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران و ارائۀ اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل سازمان انرژی اتمی بوده است.
• موضوع قرارداد شمارۀ 3، انجام نظارت و کنترل رآکتور تریگا در حین شروع به کار و اجرای آزمایشات لازم برای راه اندازی رآکتور بوده است.
• موضوع قرارداد شمارۀ 4، تحویل دستگاه های کنترل مربوط به رآکتور هسته ای بوده است.
• موضوع قرارداد شمارۀ 5، نصب و آزمایش دستگاه های سوخت رآکتور می باشد.

تلاش های ایران در زمینۀ فعالیت های هسته ای در این دوران انعکاس جهانی یافت. به عنوان مثال، فایننشال تایمز در مقاله ای تحت عنوان "شاه اقدام به خرید رآکتورهای هسته ای کرده است"، نوشت: "تصمیم ایران در جهت دنبال کردن یک برنامۀ بزرگ هسته ای مورد استقبال اذهان عمومی واقع شده است و این برای اولین بار است که یکی از کشورهای تولید کنندۀ نفت چنین برنامه ای را پی می گیرد و وابستگی به نفت را به عنوان منبعی از انرژی، خطرناک می داند".

1-2. همکاری های هسته ای ایران و آلمان

اولین سابقۀ همکاری هسته ای ایران و آلمان به سال 1354 برمی گردد. ایران و آلمان در تاریخ 9 تیرماه 1354 (30 ژوئن 1975)، موافقت نامة همکاری در زمینة پژوهش علمی و توسعة فناوری را در تهران منعقد کردند. این موافقت نامه که در تاریخ 14/2/1355 به تصویب مجلس شورای ملی رسید، مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده می باشد و همکاری های طرفین را در حوزه های توسعۀ دانش فنی و تحقیقات هسته ای و استفاده از انرژی هسته ای تضمین می کرد. طبق این موافقت نامه، مقرر گردید گسترش همکاری در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای تحت موافقت نامة خاصی که در این مورد بین سازمان انرژی اتمی ایران و وزیر فدرال پژوهش و تکنولوژی آلمان منعقد می گردد، صورت پذیرد. 
متعاقباً، سازمان انرژی اتمی ایران و وزیر فدرال پژوهش و تکنولوژی جمهوری فدرال آلمان در تاریخ 13 تیرماه 1355 در تهران موافقت نامة همکاری در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای را منعقد کردند. این موافقت نامه در تاریخ 12 مردادماه 1356 نیز به تصویب مجلس سنا رسید. طبق این موافقت نامه، طرفین متعهد شدند که همکاری فیمابین را در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای و به ویژه همکاری در زمینه های مشروحۀ زیر بسط و گسترش دهند:

• تحقیق و توسعۀ علمی و فناوری؛
• برنامه ریزی و ساختمان و ادارۀ نیروگاه های هسته ای و سایر تأسیسات هسته ای و تحقیقاتی؛
• آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی؛
• فناوری نیروی هسته ای؛
• امنیت و حفاظت تأسیسات هسته ای و جلوگیری از تشعشعات؛
• سوخت اتمی؛
• به کار گیری انرژی هسته ای برای مقاصدی علاوه بر تولید برق؛
• تولید و استعمال رادیوایزوتوپ ها.

در 10 تیرماه 1355 نیز دو قرارداد با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون (KWU) امضاء شد. یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی 1300 مگاواتی آب سبک در بوشهر و دیگری، برای تأمین سوخت هسته ای این نیروگاه ها. این شرکت آلمانی بر مبنای قراردادهای دوگانه متعهد شد تا علاوه بر ساخت نیروگاه های بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت گذاری های مجدد برای 30 سال را تضمین کند. همچنین، قرارداد اولیۀ ساخت دو واحد نیروگاهی هریک به قدرت 1290 مگاوات در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر هر یک به قدرت 1290 مگاوات در ساوه نیز با این شرکت آلمانی امضاء گردید. در زمینۀ آموزش هسته ای نیز قرارداد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کارلسروهه آلمان در فروردین 1356 منعقد گردید. در چارچوب این قرارداد تعدادی کارآموز از طرف سازمان انرژی اتمی برای گذراندن دوره های یک تا دوساله به این مرکز اعزام شدند. در سال 1355 نیز با شرکت PRAKLA آلمان قراردادی برای اکتشاف اورانیوم منعقد گردید. در 1 مارس 1978 نیز قراردادی با شرکت یوران گزلشافت آلمان برای اکتشاف اورانیوم و پرداخت 20 درصد بودجه اکتشافی آن توسط ایران منعقد گردید.

1-3. همکاری های هسته ای ایران و فرانسه

اولین همکاری هسته ای ایران و فرانسه به سال 1969 برمی گردد. وزیر اقتصاد ایران و مدیرکل کمیسیاریای انرژی اتمی فرانسه در تاریخ 11 مارس 1969 پروتکل تحقیقات رادیواکتیو را در تهران امضاء کردند. وزیر اقتصاد ایران، آمادگی ایران را برای توسعۀ تحقیقات درخصوص مواد رادیواکتیو اعلام کرد. رابرت هیرش، مدیرکل کمیساریا نیز اعلام کرد که این کمیساریا امکان شناخت فنی و تجربیات لازم جهت انجام چنین تحقیقاتی را در اختیار دارد و درصورت موافقت با توجه به شرایط این پروتکل، به دولت ایران در بهره برداری از ذخائر مکشوفه کمک خواهد کرد. طبق این پروتکل، مقرر شد کمیساریای انرژی اتمی فرانسه یک زمین شناس باتجربه را یک ماه بعد از اجرای قطعی پروتکل به ایران اعزام کند تا با همکاری مقامات ایرانی، مقدمات اعزام یک اکیپ اکتشافی متخصص در امر پژوهش ذخائر مواد رادیواکتیو را به ایران فراهم کند. در فاز اولیه که تقریباً یک سال طول خواهد کشید، گروه اکتشافی مذکور تمامی تلاش های خود را با همکاری گروه کارشناسان ایرانی وزارت اقتصاد به کار خواهد گرفت تا در کوتاه ترین مدت مناطقی از خاک ایران را که از نقطه نظر زمین شناسی برای کاوش ذخائر موارد رادیواکتیو بسیار مناسب می باشد، مشخص کند. چنان چه در فاز اولیۀ عملیات مناطقی از لحاظ ذخائر مواد رادیواکتیو مناسب دیده شود، وزارت اقتصاد آمادگی خود را برای اجرای فاز دوم جهت تسهیل کارهای اکتشافی اکیپ اعلام می کند تا این که در مناطق مورد نظر با موافقت کارشناسان ایرانی و دفتر معادن وزارت اقتصاد، تحقیقات دقیقی از لحاظ وجود ذخائر مواد رادیواکتیو صورت گیرد. اجرای فاز دوم عملیات نیز به مدت سه سال و طبق یک برنامۀ کاری پایه مورد توافق مشترک صورت خواهد گرفت. در پایان مدت مذکور و به شرط این که تمامی کارهای تعیین شده تحقق پیدا کند، کمیساریای انرژی اتمی این اختیار را خواهد داشت تا به کارهای اکتشافی خود برای یک دورۀ سه سالۀ دیگر ادامه دهد. تمامی هزینه های فاز دوم همانند فاز اول، برعهدۀ کمیساریای انرژی اتمی خواهد بود. کمیساریای انرژی اتمی همچنین متعهد شده است که در حد امکانات، آموزش پرسنل ایرانی پوشش دهندۀ کارهای اجرایی مورد نظر در پروتکل را چه در زمینۀ محلی از طریق کارآموزی و چه سفرهای مطالعاتی به فرانسه تسهیل کند. 
در نخستین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و فرانسه در سطح وزراء برای همکاری اقتصادی که در تاریخ 8 فوریۀ 1974 در پاریس برگزار شد نیز پروتکلی فیمابین هوشنگ انصاری، وزیر اقتصاد ایران و والری ژیسکاردستن، وزیر اقتصاد و دارائی فرانسه منعقد گردید. در این پروتکل، حوزه های مختلف همکاری طرفین مشخص شده بود. یکی از این حوزه ها، انرژی اتمی بود. در این خصوص در پروتکل آمده است: "نظر به علاقۀ خاص طرفین به ایجاد بنیانی جدید به منظور گسترش همکاری صنعتی درازمدت بین دوکشور، طرف ایرانی آمادگی اصولی خود را برای سفارش ساخت چند نیروگاه اتمی به فرانسه به ظرفیت تولید کل تا سقف 5 هزار مگاوات که شرایط آن را مؤسسات دارای صلاحیت دو کشور مشترکاً تعیین خواهند کرد، ابراز داشت. طرف فرانسوی از این موضوع استقبال کرد و موافقت نمود در این رابطه پیشنهادی شامل تدارکات جامع و گسترده برای آموزش پرسنل مربوطه ایرانی تسلیم دارد".
در تاریخ 6 تیر ماه 1353 برابر با 27 ژوئن 1974 نیز موافقت نامة همکاری علمی، فنی و صنعتی برای استفادة صلح جویانه از نیروی اتمی بین دولت ایران و دولت جمهوری فرانسه منعقد گردید. طبق این موافقت نامه، مقرر گردید ایران و فرانسه در زمینة آموزش افراد و ایجاد اساس و شرایط تهیه و تحویل هر نوع تجهیزات و تأسیسات، همکاری فنی به عمل آورند. این همکاری بین ایران و فرانسه، ناظر به هدف های ذیل بود:

• تأسیس یک مرکز تحقیق و توسعۀ اتمی در ایران؛
• تربیت متخصص ایرانی.

طبق این پروتکل، طرفین همچنین تصمیم گرفتند که اقدامات لازم را برای تحویل ظرفیت برق اتمی تا قدرت 5000 مگاوات از طرف فرانسه به ایران معمول دارند. صنایع فرانسه، تحویل نیروگاه های اتمی کامل از نوع آب سبک را به قدرت 900 الی 1000 مگاوات به ایران پیشنهاد خواهد کرد و نخستین واحد از این نوع باید با توجه به الزامات مربوط به ساختمان، تأسیسات و تولید و انتقال نیروی برق در ایران در کوتاه ترین مهلت ممکن به کار افتد. در مورد کیفیت و ایمنی و اولویت اجراء، دولت فرانسه تضمین های لازم را به دولت ایران خواهد داد و بدین منظور، سازمان های تخصصی خود را ملزم خواهد داشت که همان امکاناتی را که برای ایجاد چنین تأسیساتی در فرانسه وجود دارد، در اختیار ایران بگذارد. مؤسسات دولتی فرانسه، هر نوع خدمات مورد نیاز را در اختیار مؤسسات ایرانی مربوطه قرار خواهند داد. 
طبق این موافقت نامه، در مورد تأمین سوخت نیروگاه های اتمی ایران نیز نسبت به موارد ذیل توافق حاصل گردید:

• در مورد اورانیوم طبیعی، فرانسه برای ایجاد یک صنعت ملی در ایران مساعدت لازم را خواهد نمود و امکان اجرای طرح های مشترک ایران و فرانسه در کشورهای ثالث مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
• فرانسه، متعهد می شود در صورت لزوم، در آغاز امر نیازمندی های ایران را از لحاظ اورانیوم طبیعی برآورده سازد.
• در مورد غنی کردن اورانیوم، فرانسه متعهد می شود در مرحلة اول نیازمندی های ایران را با انعقاد قراردادهائی که مدت آن ها معین خواهد گردید، رفع نماید.
• از جانب دیگر، ایران و فرانسه امکانات لازم برای دسترسی مستقیم ایران به این صنعت را مورد بررسی قرار خواهند داد.
• در مورد سایر فعالیت های مربوط به مواد سوختی (ساخت و حمل و نقل و تصفیة مجدد و ...)، اقدامات مشابهی معمول خواهد گردید. در بدو امر، فرانسه متعهد می شود خدمات لازم را تأمین کند و همزمان با آن، ترتیب لازم برای این که ایران در آینده فعالیت های مزبور را در دست گیرد، داده خواهد شد.

دیگر زمینه های همکاری هسته ای مورد اشاره در این موافقت نامه، عبارتنداز:

• با توجه به اهمیت بسیاری که رآکتورهای فوق زاینده به خصوص به منظور کمک به استقلال ملی از لحاظ انرژی دارند، ایران و فرانسه نحوه های همکاری ممکن را در این زمینه مورد بررسی قرار خواهند داد.
• همکاری نزدیک ایران و فرانسه در زمینة شیرین کردن آب شور با استفاده از نیروی اتم و نیز در زمینة استفاده از نیروگاه های اتمی کوچک.
• ایران امکاناتی را که در زمینة ساختن کشتی های تجارتی اتمی، به خصوص کشتی های نفت کش در فرانسه حاصل گردیده، بلافاصله مورد بررسی قرار خواهد داد.

در تاریخ 23 دسامبر 1974 نیز به مناسبت دیدار رسمی شیراک، نخست وزیر فرانسه، از ایران مذاکراتی بین مقامات دو دولت در ارتباط با مشارکت ایران در کارخانه های غنی سازی اورانیوم با استفاده از فرآیند انتشار گازی فرانسوی به ویژه یورودیف1، صورت گرفت و موافقت نامة همکاری بین طرفین در زمینة غنی سازی اورانیوم و مسائل مالی مربوطه منعقد گردید. با این هدف، دولت ایران و دولت جمهوری فرانسه، به توافقات ذیل دست یافتند:

• سازمان انرژی اتمی ایران و کمیساریای انرژی اتمی فرانسه موافقت کردند که تا 5 ماه از تاریخ این موافقت نامه، شرکت مشترکی را تحت قوانین فرانسوی ایجاد نمایند که در ابتداء سرمایۀ آن بین دو طرف به نسبت 60 درصد برای کمیساریا و 40 درصد برای سازمان تقسیم شود. کمیساریا به شرکت مزبور (شرکت فرانسوی- ایرانی) بلافاصله پس از ایجاد آن، بخشی از مایملک خود در یورودیف1 را بالغ بر 25 درصد از کل سهام یورودیف1 منتقل خواهد کرد. حقوق ناشی از ظرفیت غنی سازی قابل دسترس در شرکت فرانسوی- ایرانی، به عنوان یک سهام دار در یورودیف1، توسط کمیساریا و سازمان نسبت به مشارکت آن ها در شرکت فرانسوی- ایرانی تسهیم خواهد شد.
• موافقت شد که اعضای شورای نظارت (هیأت مدیره) یورودیف1، شامل حداقل یک ایرانی که توسط سازمان پیشنهاد خواهد شد، گردد.
• دو طرف همچنین موافقت کردند که در اسرع وقت ممکن، مشترکاً شرکت دومی را به منظور درگیر شدن در غنی سازی اورانیوم ایجاد نمایند که احتمالا می تواند شامل شرکای دیگری نیز باشد.
• موافقت شد که موافقت نامه ای نیز در خصوص مشارکت و غنی سازی اورانیوم بین کمیساریا و سازمان نهایی شود.

در تاریخ تاریخ 7 مه 1975 نیز در تهران قراردادی بین سازمان انرژی اتمی ایران و تکنیک اتم فرانسه برای راه اندازی یک مرکز تحقیق و توسعة هسته ای در ایران امضاء شد. طبق این قرارداد، سازمان و تکنیک اتم تصمیم گرفتند از طریق مراحل مختلف که به آمادة بهره برداری شدن مرکز تحقیق و توسعة هسته ای منجر خواهد شد با یکدیگر همکاری نماید. 
در تاریخ 16 اکتبر 1977 مطابق با 24 مهرماه 1356، پروتکلی بین دولت ایران و دولت فرانسه دربارة ایجاد و بهره برداری از دو نیروگاه هسته ای منعقد گردید که در 21 اردیبهشت 1357 نیز به تصویب مجلس ملی ایران رسید. ایران و فرانسه با علاقمندی به توسعة همکاری در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای، با توجه به قرارداد منعقده بین سازمان انرژی اتمی ایران و صنایع فرانسه برای خرید دو نیروگاه هسته ای هر یک به ظرفیت 900 مگاوات، با توجه به قصد دو دولت برای تسهیل ایجاد و بهره برداری از این دو نیروگاه، به شرح زیر موافقت نمودند:

• دولت فرانسه متعهد شد تا حد امکان تسهیلات لازم را برای ایجاد نیروگاه های اتمی ایران 3 و ایران 4 به وسیلة صنایع فرانسه با شرایط رضایت بخش فراهم نموده و سوخت مورد نیاز این دو نیروگاه را تا مدت ده سال تأمین کند.
• برای این منظور، دولت فرانسه متعهد شد مجوزهای صادراتی لازم را با توجه به تعهدات بین المللی خود در تاریخ امضای این پروتکل و به شرط اجرای مقررات پروتکل حاضر در مورد تضمین استفادة صلح جویانه زیر نظر آژانس بین المللی انرژی اتمی از سوئی و حفاظت فیزیکی از سوی دیگر و نیز در مورد سوخت مصرف شده صادر نماید.
• در مورد سوخت مصرف شده در نیروگاه های هسته ای نیز دولت فرانسه متعهد شد از تصفیة مجدد و بازیابی مواد سوخت مصرف شدۀ این نیروگاه ها در فرانسه ممانعت ننماید. پلوتونیوم حاصل از این تصفیة مجدد برای مصرف کنندگان ایرانی یا مصرف کنندگان احتمالی دیگر که مورد توافق طرفین باشند، برای تغذیة نیروگاه های اتمی و به شکل سوخت ساخته شده به منظور جلوگیری از ربوده شدن آن به هنگام حمل ونقل، مجدداً ارسال خواهد شد.

در سال 1356 نیز قراردادی با شرکت CGG فرانسه برای اکتشاف اورانیوم منعقد گردید.

1-4. همکاری های هسته ای ایران با سایر کشورها

1-1-4. کانادا

ایران و کانادا در تاریخ هفتم ژانویة 1972 موافقت نامة همکاری برای استفادة صلح جویانه از نیروی اتمی را در اتاوا امضاء کردند. این موافقت نامه در تاریخ 26/10/1351 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. طبق این موافقت نامه، همکاری ایران و کانادا در زمینۀ استفادة صلح جویانه از نیروی اتمی شامل مواد زیر تعیین شده است:

• در اختیار گذاردن اطلاعات و به خصوص آن چه که مربوط به پژوهش و توسعه، بهداشت و ایمنی، تجهیزات و تأسیسات (شامل در اختیار گذاردن طرح ها، نقشجات و مشخصات) و به کار بردن تجهیزات، تأسیسات، مواد و مواد هسته ای (شامل پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده) می باشد.
• در اختیار گذاردن مواد، مواد هسته ای (شامل پلوتونیوم و اورانیوم غنی شده)، تجهیزات و تأسیسات.
• انتقال حقوق مربوط به اختراعات و اکتشافات ثبت شده.
• دسترسی آزاد به تجهیزات و تأسیسات و استفاده از آن ها.
• تأمین کمک فنی و خدمات.
• بازدید دانشمندان یک کشور از کشور دیگر.

2-1-4. هند

ایران و هند در 6 اسفند 1355 موافقت نامة همکاری در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای را در بمبئی امضاء کردند. این موافقت نامه در مورخ 7 دی ماه 1356 به تصویب مجلس سنا رسید. طبق این موافقت نامه طرفین متعهد شدند:

• اطلاعات پژوهشی و تجربی در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای را مبادله نمایند.
• بورس های علمی و تحصیلی برای کارآموزی دانش پژوهان و تسهیلات لازم برای بازدیدهای هیئت های علمی و تکنسین ها در زمینه های مورد علاقة متقابل برای مدتی که مورد توافق طرفین است فراهم نمایند.
• بر اساس توافق های خاصی که در آینده بین سازمان انرژی اتمی و کمیسیون انرژی اتمی هند به عمل می آید، ترتیبات لازم را برای اجاره یا فروش مواد و وسایل ضروری به منظور انجام برنامه های طرفین در زمینة استفادة صلح جویانه از انرژی هسته ای فراهم نمایند.

3-1-4. استرالیا

در سال 1356 مذاکراتی با استرالیا (شرکت AUSTIREX ) برای استخراج و صدور اورانیوم به عمل آمد. استرالیا از این جهت برای ایران مهم بود که یکی از تولیدکنندگان بزرگ اورانیوم بود و ایران قصد داشت از آن اورانیوم بخرد. در این خصوص، موافقت نامه ای بین طرفین پاراف شد که با پیروزی انقلاب اسلامی معوق ماند.

4-1-4. انگلستان

سازمان انرژی اتمی ایران دو قرارداد در ژوئن و اکتبر 1975 (1354) با شرکت راسینگ (وابسته به شرکت انگلیسی RTZ ) در نامیبیا با هدف خرید 15 درصد از سهام راسینگ و خرید 800/17 تن اورانیوم طبیعی تا سال 1990 (1369) منعقد کرد. بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری اورانیوم حمل شده با شرکت کامورکس در فرانسه منعقد گردید.
قرارداد خرید 400/2 تن اورانیوم از شرکت ناکفور (وابسته به گروه اوپنهایمر، سرمایه دار معروف آفریقای جنوبی) در آفریقای جنوبی نیز منعقد گردید که بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری با شرکت BNFL در انگلستان برای غنی سازی اورانیوم خریداری شده از نافکور نیز شکل گرفت.

1-5. سایر فعالیت های هسته ای قبل از انقلاب اسلامی

در سال 1353 سازمان انرژی اتمی ایران تشکیل شد و مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران تحت نظارت این سازمان قرار گرفت. هدف از تاسیس این سازمان، منظم ساختن برنامه هسته ای ایران بود. با نظری به فعالیت های هسته ای طی سال های 1353 تا 1357 مشخص می گردد ایران ارتباط خود را با کشورهای خارجی به ویژه فرانسه و آلمان در زمینۀ علوم و فناوری هسته ای توسعه داده و همان گونه که در بالا به آن پرداخته شد، قراردادهای مختلفی نیز منعقد گردید. متعاقب تأسیس سازمان انرژی اتمی و انعقاد موافقت نامه های همکاری هسته ای، فعالیت های هسته ای ایران با تحولی چشمگیر مواجه گردید. تعداد نیروهای شاغل در سازمان به شدت افزایش یافت به نحوی که در سال 1357 به بیش از 4400 نفر بالغ گردید. علاوه بر این، ده ها کارشناس جهت فراگیری علوم و آموزش های لازم به عنوان بورسیه به خارج از کشور اعزام گردیدند. در این زمینه، عمدتاً کشورهای آمریکا، انگلستان، آلمان غربی، فرانسه، کانادا، ایتالیا و بلژیک محل آموزش کارشناسان ایرانی بودند.
اصلی ترین و پرهزینه ترین هدف هسته ای در قبل از انقلاب اسلامی، ایجاد نیروگاه های اتمی بود. موسسۀ تحقیقاتی استانفورد که یک موسسۀ آمریکایی بود، در این دوره مطالعه ای را انجام داد که براساس آن ایران تا سال 1995 به بیست هزار مگاوات برق هسته ای نیاز دارد. گفتنی است ایران در سال 1974 قراردادی با موسسۀ استانفورد منعقد کرد که طی آن این موسسه وابسته به دانشگاه استانفورد، مجری تحقیق و ارائه چشم اندازی میان مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعۀ ایران شد. موسسۀ استانفوردنهایتاً در یک مطالعه 20 جلدی که به ایران ارائه کرد، پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید 20 هزار مگاوات برق تا سال 1995 و راه اساسی تولید این مقدار برق را از طریق تأسیس نیروگاه های هسته ای در ایران قلمداد کرد. 
از 1353 تا 1357، قرارداد یا قولنامه ساخت هشت نیروگاه اتمی بین سازمان انرژی اتمی و پیمانکاران خارجی به امضاء رسید.

• نیروگاه اتمی بوشهر (دو واحد): قرارداد ساخت این دو واحد هر یک با قدرت 1300 مگاوات با شرکت آلمانی KWU منعقد گردید. از زمان انعقاد تا هنگام تعلیق قرارداد توسط آلمان ها در 1358، کارهای ساختمانی واحد یک این نیروگاه حدود 80 درصد و کارهای برقی و مکانیکی آن نیز حدود 60 درصد انجام شده بود.
• نیروگاه اتمی کارون (دو واحد): مذاکرات ساخت این دو واحد هر یک با قدرت 950 مگاوات با شرکت فرانسوی فراماتوم انجام شده بود و مقاوله نامه های این واحدها با شرکت مذکور به امضاء رسید. مکان نیروگاه در نزدیکی دارخوین تعیین شده بود، اما به سرانجام نرسید.
• نیروگاه اتمی اصفهان (دو واحد): موافقت نامۀ ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت 1290 مگاوات با شرکت آلمانی KWU به امضاء رسید، اما به سرانجام نرسید.
• نیروگاه اتمی ساوه (دو واحد): موافقت نامۀ ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت 1290 مگاوات با شرکت آلمانی KWU به امضاء رسید، اما به سرانجام نرسید.